The implementation of Smart City projects has proven to be difficult due to several challenges

Voorwoord

Stel, je zelfrijdende auto brengt je na een lange winterse werkdag thuis. De auto heeft via het netwerk van slimme lantaarnpalen in je wijk doorgekregen bij welke laadpaal hij moet parkeren. Als je uitstapt, brandt de lantaarnpaal even wat feller. Je komt binnen in een warm huis, want de verwarming is een kwartier geleden automatisch gestart. De buurt-whatsapp meldt dat sensoren verdacht gedrag in een straat verderop hebben waargenomen en dat de politie inmiddels poolshoogte neemt. Dit toekomstscenario is dichterbij dan veel mensen denken. Data beloven ons leven efficiënter, comfortabeler, duurzamer en veiliger te maken. Gemeenten experimenteren daarom al volop met zogeheten smartcity-projecten. Op papier zien smartcity-projecten er mooi uit, maar de uitvoering blijkt moeilijk. In het kader van het werkprogramma van het Rathenau Instituut, dat onderzoek doet naar de digitale samenleving, hebben wij uitgezocht waarom deze projecten zoveel voeten in de aarde hebben. Wij bekeken vier projecten van de gemeente Eindhoven, voorloper op het gebied van digitalisering. De casusbeschrijvingen in het rapport zijn gebaseerd op literatuurstudie, interviews met betrokkenen en achtergrondmateriaal van betrokkenen of uit openbare bronnen. Ons onderzoek laat zien waar de knelpunten in de praktijk liggen. Het blijkt niet mee te vallen om alle deelnemende partijen (overheid, instellingen, bedrijven en burgers) op één lijn te brengen én te houden. Verder ontstaan door digitalisering nieuwe praktijken die nog niet voldoende juridisch worden afgedekt. Ook ligt er een uitdaging om verdienmodellen te ontwikkelen die publieke waarden en burgerbelangen respecteren. Daarnaast is het leervermogen van gemeenten in de doorgaans experimenteel opgezette projecten nog te weinig geprofessionaliseerd. Het rapport sluit af met veertien aanbevelingen die lokale bestuurders kracht en inspiratie moeten geven om digitalisering de gewenste kant op te sturen. Het onderzoek is echter ook relevant voor besluitvorming op regionaal, nationaal en internationaal niveau. Juridische aanpassingen moeten immers landelijk tot stand komen, en het lokale beleid is niet los te zien van nationale en zelfs internationale doelstellingen die met slimmestadprojecten worden beoogd.

Resterende uitdagingen

Dit rapport laat zien dat de bescherming van publieke waarden inmiddels bij veel partijen goed op de radar staat. Tegelijk is het moeilijk, zelfs met publieke waarden goed in beeld én met richtinggevende principes in de hand, om smartcity-projecten de gewenste kant op te sturen. Er blijven uitdagingen over van economische, juridische, maatschappelijke en bestuurlijke aard, die ertoe hebben geleid dat de door ons onderzochte projecten zijn vertraagd of zelfs gestaakt. Zo blijkt het moeilijk om goed werkende verdienmodellen te realiseren. Grote bedrijven willen hun diensten en producten snel opschalen, maar worden in die ambitie geremd. Kleine bedrijven hebben vaak een te klein investeringsbudget om de startfase van een project door te kunnen komen. Het opendataprincipe kan ook remmend werken omdat bedrijven die bijvoorbeeld hebben geïnvesteerd in de dataverzameling, hun competitieve voordeel kwijt zijn als ze die data vervolgens gratis met iedereen moeten delen. Bedrijven kunnen dus om meerdere redenen afhaken waardoor de projectdoelen niet gerealiseerd worden. De verwevenheid van activiteiten die door het werken met data ontstaat, creëert een nieuwe praktijk. De juridische borging van die praktijk is nog niet sluitend. Het probleem is dat dataverzameling meerdere doelen tegelijk kan dienen, maar dat die doelen gekoppeld zijn aan verschillende juridische kaders. Er ligt een uitdaging om die kaders toe te snijden op de nieuwe praktijk die door digitalisering ontstaat. Ook op het gebied van beïnvloeding en nudging zijn er vragen over bestaande juridische kaders. Zolang deze onduidelijkheid bestaat, is het belangrijk dat gemeenten en het Rijk kwesties in het vizier houden die niet direct onder de Algemene verordening gegevensbescherming vallen. Het oprichten van ethische commissies waarin experts en burgers meedenken over gewenste toepassingen, kan hierbij behulpzaam zijn. Voeten in de aarde 7 Per project moet in de praktijk worden uitgevonden, wat vruchtbare manieren van samenwerking zijn en hoe verantwoordelijkheden moeten worden belegd. Dit rapport laat zien dat dat niet altijd een eenvoudig proces is. Het kost tijd om verwachtingen op elkaar af te stemmen, goede afspraken over dataverwerking te maken en burgerparticipatie integraal onderdeel te maken van de projecten. Projectmatige financiering kan de continuïteit van digitaliseringsprojecten in gevaar brengen omdat de looptijd te kort is.